یاشار بهمند- حیات‌نو
اشاره: شهر الکترونیک یکی از خاستگاه‌های مدیران شهری و شهروندان در عرضه کردن و مورد استفاده قرار دادن خدمات شهری است و با ورود فناوری‌های نوین مجبور به تسلیم در مقابل پدیده‌های حاصل تغییرات فناوری‌های جدید هستیم. اشاره کردیم که مجبوریم شهر الکترونیک را به عنوان یک نیاز و ضرورت هزاره سوم بپذیریم و سعی در اجرایی نمودن آن در کشورمان نماییم. البته مدتی است در کشور ما نیز به این مهم توجه شده. در این نوشتار نگاهی کوتاه داریم به پروژه‌های اجرا شده و در دست اجرای شهرهای الکترونیک در ایران.
شهرهای الکترونیک در ایرانوجود یک شهر نمونه الکترونیکی و اینترنتی در هر کشوری می‌تواند زمینه حضور تدریجی، منطقی، علمی و اقتصادی این پدیده ارزشمند که در حال حاضر معیار سنجش توان علمی و قدرت کشورها برای استفاده و تولید دانش می‌باشد را فراهم کند. نتایج کارشناسی در جهان نشان می‌دهد، که توسعه پراکنده در این زمینه موفق نبوده و از کیفیت مناسب برخوردار نخواهد بود.
به همین دلیل کشورهایی مانند هند، مالزی، امارات متحده عربی، انگلستان، کانادا و بسیاری از کشورهای دیگر دنیا چنین شهرهایی را ایجاد یا در حال تجهیز دارند. در جمهوری اسلامی ایرانی نیز توسعه فناوری اطلاعات به منظور شناسایی، انتقال، جذب، بومی‌سازی و همگامی و هم‌راستائی با جهان دانش مورد توجه مردم و مسئولین قرار گرفته است.
بعد از تغییر نام وزارت پست و تلگراف و تلفن به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و تهیه سند راهبردی ارتباطات و فناوری اطلاعات ملی (طرح تکفا) و بخشنامه‌هایی که از طریق سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و به دستگاه‌های دولتی ابلاغ شد از یک سو و تلاش‌های وسیع بخش خصوصی در این زمینه از سوئی دیگر باعث حرکت جامعه به سوی استفاده از فناوری اطلاعات شد.
در این زمینه اجرای پروژه‌های ملی تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، تهیه و اجرای قوانین و موازین حقوقی مرتبط با آن می‌تواند بستر مناسبی را برای توسعه اقتصاد نوین و ایجاد فرهنگ مناسب ایجاد نماید و فاصله فاحش دیجیتالی ایران را با کشورهای توسعه یافته در این بخش کاهش دهد. آموزش الکترونیکی این توان را خواهد داشت که زمینه‌های لازم را جهت توسعه کمی و کیفی آموزش‌های عمومی و تخصصی ایجاد نماید و فرصت مناسبی را برای استفاده از تجربیات جهانی در کشور برای همه آحاد مردم بدون محدودیت زمانی در همه اوقات شبانه‌روز و ایام هفته فراهم نماید.
در موارد فوق نقش وزارت اقتصاد و دارائی، وزارت بازرگانی، وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تطبیق مسئولیت‌ها و وظایف سنتی به وظایف و مسئولیت‌های جدید، و نقش وزارت پست و تلگراف و تلفن (سابق) نسبت به ایجاد پی و بستر ارتباطی مناسب و پرسرعت شبکه‌های داخلی و اتصال به شبکه‌های جهانی اینترنت و تهیه نرم‌افزارهای لازم، همراه با خدمات رایگان و ارزان قیمت قابل رقابت با جهان از طریق سازمانهایی مانند شهرداری‌ها که ارتباط بسیار نزدیکی با تمام اقشار مردم دارند، بسیار مهم می‌باشد.
سایر وزارتخانه‌ها و نیز شرکت‌های کوچک و بزرگ دولتی و خصوصی می‌توانند در راستای وظایف و اهداف انتفاعی و غیرانتفاعی خود در توسعه فعالیت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات تشریک مساعی نمایند. پیآمد چنین هماهنگی و یکپارچگی در بدیهی‌ترین حالت، ایجاد یک دولت الکترونیکی خواهد بود که وزارت کشور با استفاده از آن می‌تواند در سطح کلان، مدیریت دقیق‌تری را بر روند امور کشور از نظر اجرائی و امنیتی اعمال نماید و در مقیاس کوچک‌تر از طریق شهرداری‌های الکترونیکی خدمات بهتری را به شهروندان عرضه کند و رضایت خاطر آنان را جلب نماید.
هر کشور متناسب با موقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود اهداف خاصی را در رابطه با ایجاد شهرهای الکترونیک دارد. در کشور جمهوری اسلامی ایران نیز به منظور شناسایی، انتقال، جذب، بومی‌سازی توسعه همزمان با جهان اطلاعات و تقویت زمینه‌های مختلف استفاده از این فناوری، به خصوص در تجارت الکترونیک، خدمات آموزش، پژوهشی، اطلاع‌رسانی عمومی و مدیریت نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای دقیق و سریع می‌باشد.
از آنجا که اجرای اهداف فوق با توجه به محدودیت‌های موجود کشورمان در کوتاه‌مدت مقدور نیست، این پروژه در شهرهای محدودی انجام پذیرفت که در آینده بتوان نتایج حاصل را به شهرهای بزرگ‌تر تعمیم داد.
شاید در سال 1379 که برای اولین بار بحث شهرهای الکترونیکی مطرح و متعاقب آن همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی با حضور بیش از 1500 نفر از مسئولین و متخصصین ارشد کشور در حوزه‌های مختلف برگزار شد موضوع برای کشورمان خنده‌دار و باور نکردنی بود و یا حداقل باور نداشتیم که فقط 5 سال بعد باید راهکار برون رفت از چالش‌های شهر بزرگی مانند تهران را در ایجاد شهر الکترونیک جستجو کنیم.
باید باور کنیم که کم‌کم فرهنگ شهرهای الکترونیکی و اینترنتی در دنیا و متعاقب آن ایران در حال گسترش است و کم‌کم باور مسئولین در درک نیاز حرکت به سمت و سوی شهرهای الکترونیکی در حال شکل‌گیری است.
البته جالب است بدانید در زمانی که در ایران صحبت از شهر الکترونیک می‌شد هنوز هیچ حرفی از شهر الکترونیکی دبی به میان نیامده بود ولی امروز شهرهای الکترونیک ایران در چه وضعیتی قرار دارند و شهر الکترونیک دوبی در چه وضعیتی؟ اما به قول ضرب المثل «ماهی را هروقت از آب بگیرید تازه است» اقدام همین امروز ما با بکار بردن کمی همیت و غیرت می‌تواند این عقب‌ماندگی را جبران کند ولی اگر...
بگذریم مجددا به سابقه و تاریخچه این شهرها برمی‌گردیم، دیده می‌شود که بحث شهرهای الکترونیکی با پروژه شهر الکترونیک کیش و متعاقب آن مشهد آغاز شد و پس از آن، شهرهای الکترونیک همدان، ایلام، شیراز، قشم و تهران مطرح شد. در این مقاله نگاهی داریم به پروژه‌های شهرهای الکترونیکی کیش و مشهد به عنوان صف‌شکنان و در آینده در مقاله‌های دیگری به سراغ شهرهای دیگر و مهم‌تر از همه تهران خواهیم رفت و به طور حتم در دیگر مقالاتی نمونه‌هایی از شهرهای الکترونیک مطرح و موفق جهانی را معرفی خواهیم کرد.
شهر الکترونیکی کیشدر سال 79 و در پی پیشنهاد رییس وقت منطقه آزاد کیش مبنی بر فعالیت در زمینه فناوری، پروژه‌ای در قالب قرارداد میان دانشگاه علم و صنعت ایران و سازمان مناطق آزاد کیش منعقد شد و بر اساس آن قرار شد دانشگاه به‌عنوان مجری و طراح شهر الکترونیکی، مطالعات را آغاز کند. شنیده‌ها حاکی از آن است این تصمیم با توجه به این گرفته شد که اجرای موارد مرتبط با یک شهر الکترونیکی در جزیره کیش امکان‌پذیر بود، و عملا این جزیره به عنوان اولین شهر الکترونیک کشور انتحاب شد.
به گفته مسؤولان اجرای این طرح، طی 14 ماه اجرای قرارداد اشاره شده، آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی برای تمامی گروه‌های مردم در دستور کار قرار گرفت و در همین راستا همایشی نیز با همین عنوان با حضور بیش از یک هزار و 500 کارشناس در کیش برگزار شد. از سوی دیگر بعد از مذاکرات به‌عمل آمده با کشورهای مختلف، قرار شد یک شرکت کانادایی ظرف مدت شش ماه طراحی شهر الکترونیکی کیش را به‌صورت رایگان انجام دهد و در عوض از این پروژه برای تبلیغ در کشورهای دیگر استفاده کند.
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز حاضر شده بود با سرمایه‌گذاری 50 میلیارد ریالی دو حلقه فیبرنوری در کیش نصب کرده و سخت‌افزارهای مورد نیاز ایجاد یک شهر الکترونیکی را تامین کند. هدف نهایی شهر الکترونیک کیش، شناسایی و تقویت نیروی انسانی، فضای فرهنگی، آموزشی، تجاری، هماهنگی در جامع‌نگری، استفاده مناسب از امکانات فنی، توانمندی‌های علمی و تخصصی داخلی و بهره‌گیری از تجربیات مفید بین‌المللی در زمینه فناوری اطلاعات، برای فراهم کردن بستر مناسب برای تجهیز یک شهر الکترونیکی و اینترنتی نمونه تعمیم آن به کل کشور بود.
ویژگی پروژه ملی شهر الکترونیک کیش نسبت به سایر شهرهای الکترونیکی و اینترنتی موجود جهان که صرفا اهداف اقتصادی را دنبال می‌کنند، جامع بودن آن است. یعنی در نظر گفته شد در این پروژه فرهنگ الکترونیکی و اینترنتی در کلیه امور اداری، اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، بهداشتی امنیتی و سایر امور زندگی روزمره شهروندان شهر الکترونیک کیش به کار گرفته می‌شود و فضای فرهنگی مناسب با نیاز نسل جدید و در نهایت حکومت الکترونیکی را به ارمغان آورد.
پروژه به صورتی بود که شهروندان شهر الکترونیک کیش در آینده فرصت مناسبی خواهند داشت که نه تنها در رقابت‌های اقتصادی جهان شرکت نمایند و از امکانات اقتصادی آن بهتر بهره را ببرند، بلکه در جهت حفظ فرهنگ اسلام و ایران و اشاعه آن نیز ابزار لازم را در اختیار داشته باشند و در درازمدت، با ایجاد مشاغل اینترنتی جدید و تجربه به دست آمده از آن، زمینه فرهنگ‌سازی، پرورش نیروهای انسانی ماهر و متخصص که در طراحی، نصب و راه‌اندازی توانمند باشند.
این متخصصان پس از اجرای این پروژه توانمند خواهند بود نتایج حاصل را به کل کشور و حتی خارج از کشور تعمیم دهند که این کار سود سرشار اقتصادی خواهد داشت. از طرفی تجربه حاصل خواهد توانست کمک مؤثری به هماهنگی سازمان‌ها، تولید نرم‌افزارهای بومی و صرفه‌جویی‌های کلان کشور شود.
این پروژه نیز مانند بسیاری دیگر از پروژه‌های ملی در کشورمان، درست در زمانی که تصور می‌شد کارها طبق روال پیش می‌رود، با یک تغییر مدیریت متوقف شد. بعد از تغییر مدیریت در سازمان مناطق آزاد کیش این پروژه در سال ۸۰ به دانشگاه کیش واگذار گردید و در حال حاضر هم پروژه شهر اینترنتی کیش زیر نظر این دانشگاه است. اسفندماه سال 81 بود که با تشکیل شورای فناوری اطلاعات و ارتباطات در کیش و در پی آن ایجاد دفتر فنی نظارت و پی‌گیری طرحICT، یک‌بار دیگر تلاش‌ها برای ایجاد چنین شهری در کیش آغاز شد.
سال 82 بودجه‌ای معادل سه میلیارد ریال برای اجرای طرح‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در کیش منظور شد. طرح‌هایی نیز درباره شهر الکترونیکی پیشنهاد شد، اما از آن‌جایی که بودجه اختصاص یافته برای اجرای این طرح‌ها کافی نبود، فرهنگ‌سازی و ساختاردهی به وضعیت ICT در کیش را می‌توان به‌عنوان تنها اقدامات صورت گرفته در آن سال به‌حساب آورد. البته گفته می‌شود هم‌اینک رزرو هتل‌ها، فروش بلیط‌های مسافرتی و پرداخت قبوض در کیش به صورت الکترونیکی صورت می‌گیرد و مهم‌ترین مزیت این طرح صرفه‌جویی در وقت و هزینه است.
همچنین وب کیوسک‌هایی هم در سطح این جزیره نصب شده ولی کاربرد زیادی ندارد. البته با اجرای کامل طرح شهر الکترونیکی در کیش ارتباطات تجاری و اقتصادی این منطقه با سایر نقاط جهان نیز در کوتاه‌ترین زمان و با هزینه پایین صورت می‌گیرد. طبق گفته‌ها مرحله اول این پروسه انجام شده و کار اجرایی مرحله دوم که ارتباط گسترده تمامی نهادهای دولتی با یکدیگر و ارتباط دولت با بخش خصوصی می‌باشد، آغاز شده است.
شهر الکترونیکی مشهدسال 80 بود که مسؤولان مشهد بعد از سفر به کشور «کره» و بازدید از شهر الکترونیکی «سئول» تصمیم به ایجاد شهر الکترونیکی مشهد گرفتند. در این راستا در سال 81 قراردادی میان دانشگاه علم و صنعت و شهرداری مشهد منعقد شد و بر اساس آن مقرر شد تا سند راهبردی شهر الکترونیکی مشهد آماده شود.
در این زمینه گفته می‌شود نزدیک به 800 میلیون ریال فقط برای تدوین این سند هزینه شده و طبق برنامه زمانبندی شده در اردیبهشت ماه سال 82 آماده و به‌عنوان نخستین مدرک رسمی و علمی تحویل شهرداری مشهد شد. البته مشهد یکی بهترین گزینه‌ها برای اجرای شهر الکترونیکی بود چرا که این شهر به عنوان دومین شهر بزرگ کشور می‌توانست مدل مناسبی برای کلان شهر تهران باشد و در ضمن این شهر یکی از چهار نقطه اصلی توسعه وسیع فناوری اطلاعات در برنامه‌های دولت محسوب می‌شد.
پتانسیل‌های فراوان از جمله، وجود فرصت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری مناسب، وجود فرودگاه بین‌المللی، گمرک، علاقمندی مسئولین دولتی و بخش خصوصی شهر مشهد همجواری با افغانستان و استقرار در دروازه‌های آسیای میانه، سابقه اجرای طرح‌های مختلف به صورت پراکنده در این زمینه و وجود دانشگاه‌های معتبر از جمله ده‌ها دلیل دیگر برای انتخاب این شهر به عنوان یک شهر الکترونیکی بوده است.
پروژه مشهد اولین شهری بود که با محوریت شهرداری انجام می‌شد و با توجه با اینکه این که این نهاد بیشترین ارتباط را با مردم دارد، طرح بسیار مردم محور طراحی شد. در ضمن حضور و مسافرت سالانه 13میلیون زائر سراسر کشور به مشهد می‌توانست بهترین عامل در اشاعه فرهنگ استفاده از فناوری اطلاعات و آشنا نمودن بخشی از مردم کشور با خدمات مناسب آن می‌توانست باشد. تحقق برنامه‌های پیش‌بینی شده این پروژه، فضای فرهنگی لازم را به وجود می‌آورد تا کلیه امور اداری، اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، بهداشتی، امنیتی و سایر امور زندگی روزمره مردم به صورت الکترونیکی اجرا شوند.
اجرای شهر الکترونیک مشهد تاثیرات بسیاری را در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی برای شهر مشهد به دنبال خواهد داشت. در زمینه اقتصادی ایجاد زمینه برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و ارتباط تجاری مشهد با کشورهای همسایه و سایر نقاط جهان، در زمینه اجتماعی افزایش رضایتمندی شهروندان در دسترسی به خدمات دولتی و بخش خصوصی و امکان تشکیل گروه‌های اجتماعی فراوان روی خط، در زمینه‌های فرهنگی، زیارت روی خط و در زمینه سیاسی نیز بالابردن وجه سیاسی این شهر به عنوان یک شهر پیشرو در منطقه آسیا را می‌توان مهم‌ترین تاثیرات مشهد الکترونیک دانست.
نتیجه مطالعات و تحقیقاتی که به عنوان اولین مرحله در اجرای شهر الکترونیک مشهد با محوریت شهرداری مورد نیاز است، تحت عنوان «سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد» تنظیم شده است. در واقع این سند چشم‌انداز، راهبردها، سیاست‌ها و طرح‌های کلان یک شهر الکترونیکی را به گونه‌ای تنظیم نموده است که توقع شهروندان و کارفرما در تشخیص ضرورت استقرار یک شهر الکترونیک برآورده شده و مسیر اجرایی آن مشخص باشد.
سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد وسیله‌ای است که می‌خواهد وضعیت موجود توسعه فناوری اطلاعات را بهبود بخشیده و پس از ارتقاء وضعیت موجود، زمینه تعامل اطلاعاتی بین سازمان‌ها و شهروندان را به وجود آورده و در نهایت به یکپارچگی توسعه فناوری اطلاعات شهر مشهد کمک کند. این سند راهبردی در 500 صفحه تنظیم و تحویل شهرداری شده است. این سند در راستای اهداف سند توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات قرار دارد و از این جهت که زمینه اجرای عملیات شهر الکترونیکی مشهد را براساس اصول علمی جهان راهبردی می‌کند حائز اهمیت است.
این پروژه نیز مانند بسیاری دیگر از پروژه‌های ملی کشورمان که با تغییر مدیریت متوقف می‌شوند، با تغییر مدیریت در سال 82 و به دلیل عدم اطلاعات مسؤولان جدید متوقف و تمامی تلاش‌های صورت گرفته، بایکوت شد. البته حدود یک سال و نیم بعد و پس از برگزاری نخستین نمایشگاه شهر الکترونیکی مشهد بود که بار دیگر تلاش برای ایجاد این شهر آغاز شد.
اما این آغاز دوباره در پروژه شهر الکترونیکی مشهد، نسبت به دیگر پروژه‌های ملی که با تغییر مدیریت شاهد آغاز دوباره تلاش‌ها بودند، دارای یک ویژگی خاص بود و آن اینکه مسؤولان جدید این بار تصمیم به مطالعه جدیدی نگرفتند و قرار شد ادامه کار بر اساس همان سند راهبردی که در دوره قبل تدوین شده بود، پی‌گیری شود. از نتایج این شهر الکترونیکی راه‌اندازی سایت آن بیشتر از همه محسوس است. البته برگزاری نمایشگاه اله‌سیت در مشهد هم حداقل هر سال یک بار مسئولین را به یاد این پروژه می‌اندازد.