تحولات تکنولوژی و ماهیت مشاغل در عصر اطلاعات و ارتباطات(۳)
1- وضعیت مشاغل در آینده
اگر مشاغل را به صورت یک درخت فرض کنیم که از دو شاخه اصلی مشاغل بدنی و مشاغل فکری و زیرشاخه‌های مختلف تشکیل شده باشد (شکل5)، تخصص‌های مختلف در برگ‌های آن قرار می‌گیرند. بررسی تاریخی درخت مشاغل نشان می‌دهد که هریک از تخصص‌ها یا حتی گروه‌های شغلی برای خود دوره عمری مشخصی دارند. این مشاغل توسط مشاغل دیگر حذف و یا جایگزین می‌شوند. بعنوان مثال امروزه برنامه‌نویسی سنتی (کدنویسی) بندرت و در شرایط خاص انجام می‌شود و بجای آن ابزارها و محیط‌های نرم‌افزاری بصری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سطوح بالاتر نیز تغییرات شغلی ملاحظه می‌شود. بسیاری از مشاغل بدنی به ماشین و مشاغل خدماتی به نرم‌افزار محول شده است. حرکت عمومی به سمت خودکارسازی است.
آهنگ تغییر و تحول در مشاغل متناسب با آهنگ توسعة تکنولوژی است. تکنولوژی‌های جدید بر ساختار جوامع و فرهنگ‌ها تأثیر گذاشته و نوع و ماهیت مشاغل در جامعه را تغییر و تحول می‌دهند. بنابراین بنظر می‌رسد برخی از مشاغل ناپایدار بوده و پس از مدتی دورة عمرشان به سر می‌رسد.
شکل 6- در گذشته بیشتر مشاغل ذاتاً بدنی و پایدار بودند در حالیکه تحولات اخیر باعث شده که مشاغل جدید بیشتر فکری و ناپایدار باشند. فکری بدنی فکری بدنی (الف) مشاغل قدیم
(ب) مشاغل جدید
برای آشنایی و تحلیل مشاغل از مدل وضعیت مشاغل (شکل 6) استفاده می‌کنیم. در گذشته فرصت‌های شغلی مبتنی بر بازوی نیروی کار (مشاغل بدنی)، بسیار بیشتر از مشاغل فکری بود؛ در حالیکه روند تغییرات این ارقام را بصورت معکوس برای آینده نشان می‌دهد. در آینده فرصت‌های شغلی مبتنی بر فکر، بسیار بیشتر از مشاغل بدنی هستند. نمودار 6-ب بصورت شتابنده‌ا‌ی درحال شکل‌گیری است. تغییر مشاغل گذشته مانند اجسام فیزیکی که ابزار گذشته بودند، صلب و تدریجی بود، ولی تغییر مشاغل حال و آینده، مثل محصولات نرم‌افزاری و فکری، نرم و سریع است. در اثر سرعت زیاد شکل‌گیری مشاغل آینده، بسیاری از مشاغل آینده ناپایدار خواهند بود. طبق تعریف افراد شاغل در این مشاغل، قبل از اتمام عمر کاری شغلشان را از دست داده‌اند. با توجه به روند تغییر مشاغل، کارگری که شغل خود را از دست داده‌است، سراغ چه کاری برود؟ کاری با سطح دانش کمتر و بدنی‌تر یا کاری با سطح دانش موردنیاز بالاتر و فکری‌تر؟
بر اساس نمودار شکل 6 ، فرد مجبور است سراغ کاری برود که ماهیت فکری بیشتری دارد، چونکه در کار فکری، فرصت بیشتر و در کارهای پایین‌دست و بدنی، رکود رو به افزایش وجود دارد. بنابراین فرد بتحصیل علم، تفکر و رشد فکری نیاز دارد. آموزش و تحصیل در جهت ارتقای سطح شغلی افراد، از ملزومات شغل آینده است. فردی که بخواهد در یک شغل ساکن بماند و تثبیت شود محکوم به فناست. برای کارگر آینده، تخصص و عمیق شدن در یک شغل و ثبات اهمیت ندارد، بلکه رشد و آموزش مهمتر است.
آموزش یکی از شاخه‌هایی است که تخصص‌ها و زیرشاخه‌هایش تغییر می‌کند، ولی خودش همواره موردنیاز است. بنابراین شیوه‌های صحیح آموزش و ارائه مناسب می‌بایست روز به روز مشخص‌تر و تکمیل‌تر گردد. نیاز کلیه مشاغل به آموزش باعث می‌شود که خود آموزش زمینه‌ای برای ایجاد مشاغل باشد.
یکی از معضلات کشور ما، فرهنگ اطمینان شغلی در قالب مشاغل رسمی است. تحلیل فوق نشان می‌دهد که با این فرهنگ، عملاًً روز به روز شاهد بیکاری بیشتری خواهیم بود. یکی از شیوه‌های کمک به اشتغال در کشور، تغییر این ذهنیت و ارائة خدماتی است که مردم را بسمت مشاغل واقعی موردنیاز هدایت کند.
6- نتیجه‌گیری
رهبر انقلاب در پیام نوروزی بر اهمیت اشتغال مولد تأکید کرده و سال 1380 را سال اشتغال نامیدند. ایشان در پیامی به سران سه قوه عنوان کردند که :
" امروز کشور ما تشنه فعالیت اقتصادی سالم و ایجاد اشتغال برای جوانان و سرمایه گذاری مطمئن است و این همه به فضائی نیازمند است که در آن، سرمایه گذار وصنعتگر و عنصر فعال در کشاورزی و مبتکر علمی و جوینده کار و همه قشرها، از صحت و سلامت ارتباطات حکومتی و امانت و صداقت متصدیان امور مالی و اقتصادی مطمئن بوده و احساس امنیت و آرامش کنند."
ایجاد اشتغال از جنبه‌های گوناگون قابل بررسی است. تکنولوژی یکی از این جنبه‌ها است که در دنیای امروز بیشتر مطرح گردیده است. پیشرفت‌های سال‌های اخیر فرصت‌های شغلی بسیاری را پدید آورده است. بخش اعظمی از این فرصت‌ها مربوط به تکنولوژی اطلاعات است.
در این مقاله به بررسی تأثیر تکنولوژی بر مشاغل و انواع مشاغل مرتبط با تکنولوژی اطلاعات پرداخته شد. تکنولوژی از یکسو در اثر افزایش بهره‌وری، نیاز به نیروی انسانی را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر تنوع فعالیت‌ها و مشاغل جدید را باعث می‌شود که برای نیروی انسانی بیشتری اشتغال ایجاد می‌نماید. مشاغلی که می‌توان مورد بررسی قرار داد در دو دستة مشاغل مبتنی بر اطلاعات و مشاغل مبتنی بر صنعت اطلاعات طبقه‌بندی می‌شوند. به دستة اول صنعت اطلاعات و دستة دوم صنعت تکنولوژی اطلاعات گوییم.
براساس آمارهای ارائه شده کشورهای پیشرفته از جمله امریکا سالانه به صدها هزار نفر نیروی کار خارجی در صنعت تکنولوژی اطلاعات نیاز دارند. مسلماً توسعة صنعت اطلاعات باعث توسعة صنعت تکنولوژی اطلاعات می‌شود. نیاز ظاهری برخی از کشورها به نیروی کار در صنعت اطلاعات بخصوص در بخش نرم‌افزار نشان دهندة ایجاد اشتغال وسیع در حوزة صنعت اطلاعات است.
ناپایداری یکی از ویژگی‌های اساسی مشاغل جدید محسوب می‌شود. مشاغل در آینده جنبه‌های فکری بیشتری پیدا می‌کنند. مشاغل بدنی بتدریج کاهش می‌یابند و ارزش خود را ازدست می‌دهند. بنابر این آموزش و ارتقای معلومات از ملزومات شغلی افراد محسوب می‌شود.
نتایج تحلیل‌های این مقاله بطور خلاصه عبارتند از:
1- مشاغل مبتنی بر IT نیازمند آموزش مستمر می‌باشند.
2- اشتباه است که فکر کنیم با IT می‌توان برای افراد با سطوح سواد پایین شغل ایجاد کرد.
3- ما نباید تنها از زاویه امنیت به اطلاعات بنگریم. بجای این کار بهتر است فرهنگ‌سازی نماییم.
4- مشاغل مبتنی بر IT ذاتاً کوچک و گسترده هستند. نباید با تفکر کارخانه‌ای بدنبال ایجاد اشتغال بصورت انبوه باشیم.
عزم و همت برنامه‌ریزان و مسئولین و سیاست‌های درست و اجرای دقیق قوانین و برنامه‌ها، می‌تواند ما را بسوی کشوری آباد و ملتی سرفراز رهنمون شود. زمینه‌سازی در ایجاد اشتغال برای جوانان کشور وظیفة همة ماست.
7- مراجع
[1] Laudon K.C., Traver C.G. and Laudon J.P., “Information technology and society,” International Thomson Publishing Company, 1996.
[2] UNDP, “Human Development Report 1998,”
[3] Lin H. “Looking the future of the IT Workforce,” IMP, February 2001, www.cisp.org/imp/february_2001/02_01lin.htm
[4] جرمی ریف کین، "پایان کار"، نشر دانش ایران، ترجمة حسن مرتضوی، 1379.
[5] گیلبرت آلن و ژوزف گاگلر، "شهرها، فقر و توسعه"، اداره کل روابط عمومی و بین‌الملل شهرداری تهران، ترجمة پرویز کریمی ناصری، 1375.
[6] نهاوندیان م. و کاجی‌زاده ف.، "تکنولوژی اطلاعات و اشتغال"، مجلة مصاف(مهندسان صنایع ایران فردا)، ش 19و20، پاییز و زمستان 79، ص63-68.
[7] اکرمی‌فر س.ع. "کارآفرینی در عصر اطلاعات و ارتباطات"، همایش کارآفرینی و فناوری‌های پیشرفته، سازمان همیاری اشتغال، 1380.
