دموکراسی دیجیتال

دکترهادی خانیکی
۱ـ پیدایش جامعه شبکه ای
انقلابی که در فناوری اطلاعات از دهه ۱۹۷۰ در آمریکا پا گرفت، انگاره تازه ای را به دنبال داشت که به سرعت بر همه عرصه های نظری سایه انداخت. ایجاد نخستین شبکه های اطلاع رسانی در کالیفرنیا سرانجام به تکوین جامعه شبکه ای در جهان انجامیده است که از خصوصیات مهم آن فعال شدن جنبش هایی بوده است که هویت های حذف شده یا به حاشیه رانده شده ای را می جویند، در این فرآیند کالاهای فرهنگی به جای کالاهای مادی اهمیت یافته اند و دفاع از منزلت انسانی و کنش فرهنگی در برابر منطق دیوان سالاری و بازار حتی تا حدودی به جای مبارزه  های طبقاتی نشسته است. به این ترتیب، انقلابی به مراتب موثرتر از انقلاب صنعتی قرن هجده شکل گرفته و بر اقتصاد، جامعه و فرهنگ عمیقاً تاثیر نهاده است. «ویژگی بارز انقلاب تکنولوژیک کنونی، نه محوریت دانش و اطلاعات بلکه کاربرد این دانش و اطلاعات و انتقال آنها در یک چرخه بازخورد فزاینده میان نوآوری و کاربردهای نوآوری است.»

دکترهادی خانیکی
۱ـ پیدایش جامعه شبکه ای
انقلابی که در فناوری اطلاعات از دهه ۱۹۷۰ در آمریکا پا گرفت، انگاره تازه ای را به دنبال داشت که به سرعت بر همه عرصه های نظری سایه انداخت. ایجاد نخستین شبکه های اطلاع رسانی در کالیفرنیا سرانجام به تکوین جامعه شبکه ای در جهان انجامیده است که از خصوصیات مهم آن فعال شدن جنبش هایی بوده است که هویت های حذف شده یا به حاشیه رانده شده ای را می جویند، در این فرآیند کالاهای فرهنگی به جای کالاهای مادی اهمیت یافته اند و دفاع از منزلت انسانی و کنش فرهنگی در برابر منطق دیوان سالاری و بازار حتی تا حدودی به جای مبارزه  های طبقاتی نشسته است. به این ترتیب، انقلابی به مراتب موثرتر از انقلاب صنعتی قرن هجده شکل گرفته و بر اقتصاد، جامعه و فرهنگ عمیقاً تاثیر نهاده است. «ویژگی بارز انقلاب تکنولوژیک کنونی، نه محوریت دانش و اطلاعات بلکه کاربرد این دانش و اطلاعات و انتقال آنها در یک چرخه بازخورد فزاینده میان نوآوری و کاربردهای نوآوری است.»
انگاره جدید ویژگی هایی دارد: نخست این که ماده خام آن اطلاعات است، دوم این که همه فرآیندهای حیات فردی و جمعی را فرا می گیرد سوم این که معطوف به نظام ها یا مجموعه های روابط شبکه ساز است که ریخت شناسی آن توام با پیچیدگی فزاینده تعامل و اندر کنش است. چهارم این که انعطاف پذیری دارد و فرآیندهای آن نه تنها برگشت پذیر هستند، بلکه سازمان ها و نهادها را نیز به اتکای آنها می توان با آرایش مجدد اجزای آنها اصلاح کرد و حتی به طور اساسی تغییر داد، پنجم این که فناوری های خاص درون یک نظام بسیار منسجم همگرایی دارند.
جامعه شبکه ای با تحول بزرگی در عرصه ارتباطات نیز همراه بوده است. ارتباطات (مکتوب، شفاهی و دیداری ـ شنیداری) در جامعه شبکه ای با هم و به صورت یک پارچه عمل می کنند، در شاهراه های اطلاعاتی یک پارچگی بالقوه متن، تصویر و صدا در یک نظام از چندین نقطه و در زمان دلخواه ـ زمان واقعی یا با تاخیر ـ و در شبکه ای جهانی و آزاد و قابل دسترس با یکدیگر تعامل دارند و همین ویژگی سبب شده است که ماهیت ارتباطات دچار دگرگونی های بنیادی شود.
در جامعه شبکه ای، مخاطبان و مصرف کنندگان اطلاعات صرفاً گیرندگان منفعل پیام نیستند بلکه کنش گرانی به حساب می آیند که ارتباط متقابل برقرار می کنند. از این رو، شاید رسانه های نوین را دیگر نتوان به مفهوم سنتی کلمه، رسانه های همگانی دانست که پیام های محدودی را برای انبوهی از مخاطبان متجانس پخش می کنند. در واقع، به دلیل تعدد پیام ها و منابع انتشار آنها، مخاطبان از قدرت انتخاب بیشتری برخوردار شده اند، به این سبب در فرآیند جهانی شدن و در دهکده جهانی، می توان این واقعیت را نیز پذیرفت که هرکس می تواند کلبه هایی فراخور حال هر منطقه و محل داشته باشد. به عبارتی دیگر، جامعه شبکه ای خانه الکترونی و فردگرایی را تقویت کرده است، از محیط امن خانه، فرد با سراسر جهان ارتباط برقرار می کند.
«انقلاب دیجیتالی، تحولات بنیادینی را در زندگی اجتماعی و اقتصادی به وجود آورده است، آن هم با سرعتی نزدیک به سرعت نور، ۳۸ سال برای رادیو و ۱۳ سال برای تلویزیون طول کشید تا این رسانه ها در دسترس ۵۰ میلیون نفر قرار گیرند، اما همین تعداد از انسان ها فقط ظرف ۴ سال اینترنت را به خدمت گرفتند. اینترنت امروزه بیش از هر وسیله ارتباطی دیگری که بشر اختراع کرده است، متقاضی دارد، اما از یاد نبریم که در حال حاضر فاصله دیجیتالی بزرگی در جهان به چشم می خورد. در ایالات متحده آمریکا، بیش از کل بقیه جهان کامپیوتر وجود دارد، تعداد تلفن در توکیو به اندازه کل آفریقاست. این شکاف دیجیتال را می توان و باید پر کرد.» سرمایه ای که در انقلاب دیجیتال ارزش روزافزون پیدا می کند، «سرمایه فکری » است و محصول اصلی آن که «اطلاعات» است تفاوت های اساسی با کالاهای تمام شدنی دارد. به طور کلی، در جهان دیجیتال همه کارکردهای سرمایه ای و عوامل موثر از بدترین تا بهترین، از نخبه ای ترین تا مردمی ترین گردهم آمدند. در ابرمتنی بزرگ، گذشته، حال و آینده به صورت بین اذهانی جلوه می کنند و زمینه تعامل را فراهم می آورند. محیط فرهنگی نمادین، یعنی فرهنگ مجازی واقعی شکل گرفته است که در آن واقعیت کاملاً  در نمادها و مجازها غرق می شود.

۲ـ پیامدهای جامعه اطلاعاتی
تحولات فن شناختی که سامان دهنده این عصر بوده اند، البته مانند هر تحول عظیم دیگر در عرصه فناوری و صنعت، نویددهنده فصلی تازه از آزادی و گشایش امکان های حیاتی تازه رویاروی انسان عصر جدیدند، اما با این همه، هر دوران الگوهای خاص خود را نیز در باز تولید و استمرار عدم برابری و فقدان فرصت مساوی برای همگان به همراه آورده است. تجربه زندگی همه ما حاوی خاطره اندیشه هایی است که تحت عنوان «مارکسیسم»  نابرابری غیرانسانی جامعه سرمایه داری را هدف گرفته بودند. قطع نظر از صدق و عدم صدق آن آموزه ها، جای هیچ تردیدی نیست که نابرابری گران بار نظام سرمایه داری لیبرال،  از اواخر قرن نوزده به این سو،  شرایط پذیرش جهانی آن آموزه ها را فراهم ساخته بود. پیدایش موقعیت های عینی و ذهنی جدید که اساساً امکان بقای «فضاهای بسته»  و «بسته بودن فضاها» را تضعیف می کرد، چشم اندازهای گفت وگوی جدیدی را در عرصه های بین المللی و ملی می گشود. پدیده «جامعه اطلاعاتی» برآمده از این موقعیت جدید است. به این ترتیب می توان گفت جامعه اطلاعاتی به لحاظ ویژگی های متفاوت فناوری اقتصادی، شغلی، مکانی و فرهنگی مورد ارزیابی مفهومی قرار گرفته است. تفسیرهای فن شناختی آن که تا حدودی بر نزدیکی و هم سویی ارتباطات راه دور و رایانه ای متمرکز است، نوعی جبرگرایی فن شناختی و ساده سازی فرآیندهای تغییرات اجتماعی را مدنظر دارد. ظهور «اقتصاد اطلاعات»، «تغییرات شغلی»  و «فشردگی فضا، مکان و زمان» اساساً کمیت و کیفیت زندگی را در عصر ما دگرگون کرده اند.
از مهم ترین آثار پیدایش جامعه اطلاعاتی، شکل گیری نوع خاصی از دموکراسی است که دوره های پیش از آن مسبوق به سابقه ای چنین نیست. این دموکراسی که اکنون اصطلاحاً «دموکراسی دیجیتالی» نام گرفته است، در حیطه تاثیرگذاری شبکه ای انواع دیگر دموکراسی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. مجموعه گسترده ای از اندیشه های جدید بر این باورند که تحولات اخیر در فناوری اطلاعات و ارتباطات از این توانش برخوردارند که راه جهش های عظیم را در عرصه سیاست دموکراتیک هموار کنند.
در حال حاضر، مفهوم دموکراسی دیجیتال می تواند به طیف نسبتاً وسیعی از کاربست های فناورانه و از جمله «پارلمان های مردمی» تلویزیونی و یا «هیات های منصفه شهروندان» اطلاق  شود که از طریق پست الکترونی به گروه های مباحثه الکترونی و باجه های اطلاعات دسترسی دارند.
در این جا مسئله نخست این است که یک «دموکراسی نیرومند» که بر استفاده گسترده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی مبتنی است، احتمالاً چه شکلی خواهد داشت. دموکراسی نیرومند تعریف جدیدی از دموکراسی است که بر تفاوت خود نسبت به دموکراسی های لیبرال و نمایندگی تاکید دارد. دوم این که، تاثیرهای احتمالی وضعیت اقتصادی و سیاسی بر آن «دموکراسی دیجیتالی» که ما در عمل به آن دست می یابیم، چیست. سوم این که، تجارب جهانی در خصوص تاثیرهای کنونی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی بر شیوه عمل دموکراتیک فارغ از ادعاها و بیم و امیدهای رایج چه بوده است. چهارم این که، چه موانعی بر سر راه تحقق «دموکراسی دیجیتالی» وجود داشته و دارد؟
برای پاسخگویی به این پرسش ها مناسب است که به ویژگی های اساسی رسانه های دوطرفه که برای توسعه نوع تازه ای از دموکراسی توانایی دارند،  اشاره کنیم:

دو طرفه بودن: کاربران می توانند با انبوه کاربران دیگر براساس دوطرفه بودن ارتباط ها تماس و ارتباط برقرار کنند. شبکه جهانی، مرزهای دولت ـ  ملت ها مانعی بر سر راه ارتباطات برقرار نمی کنند.
آزادی بیان: کاربران می توانند عقایدشان را ابراز کنند و در این مورد سانسور دولتی محدود شده است.
آزادی ایجاد انجمن ها: کاربران شبکه می توانند به جامعه ها و تشکیلاتی مجازی بپیوندند که منافع مشترکی را پیگیری می کنند. تولید و انتشار اطلاعات: کاربران شبکه ها می توانند اطلاعات تولید کنند و در اطلاعات سهیم شوند. این اطلاعات مشمول بررسی و یا تایید و تصدق رسمی نیستند.
به چالش کشیدن دستاوردهای حرفه ای و رسمی: اطلاعات دولتی و حرفه ای را می توان به چالش کشید.
تضعیف نقش هویت دولت ـ ملت ها: کاربران می توانند هویت های جهانی و محلی اختیار کنند.
از آنجا که دموکراسی فقط رای دادن و یا تدارک اطلاعات عمومی بهتر برای شهروندان نیست، لذا همه پرسی های الکترونی و باجه های اطلاعات عمومی نیز شرط کافی برای تایید موجودیت دموکراسی دیجیتال نیستند. حق تعیین سرنوشت، مشارکت، خودمختاری و اظهارنظر است که هسته اصلی دموکراسی را می سازند. از این رو،  دموکراسی یک فرهنگ سیاسی است که طیف بسیار وسیعی از ساخت ها را برای «خودافزایی» و بیان جمعی متقابل، شامل می شود.
برای آن که شکل پیشرفته ای از دموکراسی دیجیتالی پدیدار شود، می توان آن را به صورت قالبی در نظر گرفت که خود جمع کننده عناصر اساسی نهفته در صورت بندی های دموکراسی مشارکتی و صورت بندی های دموکراسی نمایندگی است. مفهوم «خودمختاری دموکراتیک» در بسط دادن این نوع استدلال، کارساز است. در این صورت، «دموکراسی نیرومند» باید برای مشارکت شهروندان در همه تصمیم های مرتبط با مسایلی که برآنان تاثیرگذارند، فرصتی فراهم کند. این فرصت مبتنی بر وضعیتی است که در آن دموکراسی به عنوان پدیده ای دوسویه دوباره طرح ریزی شود. پدیده ای که در یک طرف به شکل دهی دوباره قدرت دولت ـ به مفهوم عام آن ـ مربوط می شود و از طرف دیگر دغدغه بازسازی جامعه مدنی را دارد.
در جامعه شبکه ای می توان از امکان تحقق این نوع دموکراسی دیجیتال سخن گفت، بی آن که با شیفتگی از موانع سخت افزاری و نرم افزاری آن در جهان کنونی غفلت کرد. انگاره «گفت وگوی تمدن ها» که اساس آن «دیالوگ»  یعنی گفت وگو است،  چارچوب مناسبی برای یافتن ارتباط میان «دموکراسی نیرومند» و «دموکراسی دیجیتالی» است.

۳ـ گفت وگوی تمدن ها و چشم اندازهای دموکراتیک
با مفروض دانستن همبستگی مثبت میان ساختار گفت وگوهای بین المللی و تحولات در فناوری های ارتباطی، می توان گفت: فناوری های ارتباطی موجب شده اند که هم گفت وگو در کانون گفتمان بین المللی قرار گیرد و هم ساختار زبان بین المللی در جهت تکثر و پذیرش ضرورت گفت وگو میان هویت های متکثر در عرصه جهانی گشوده تر شود. بررسی تحول ساختارهای گفتمانی در سطح بین المللی مبین آن است که گفت وگو برحسب دو ضرورت بنیادین در این عرصه موضوعیت یافته اند: نخست، برحسب الگویی که اجماع نظر میان طرف های برابر را برای تحقق صلحی جهانی ضروری فرض می کند و لازمه آن را تحقق گفت وگویی می داند که محور آن باور به طرف های دارای نفع، معطوف به تامین منافع ملی و در جست وجوی صلح است. این الگو بیشتر با مقولات نظری لیبرالی سامان می یابد، الگوی دوم که مقوله گفت وگو را در عرصه بین المللی و حتی ملی، عنصر ضروری یک محیط زیست جهانی می انگارد و براین باور است که در شرایط تضعیف نقش دولت ـ ملت ها ضرورت استقرار یک زبان بین المللی، ساماندهی به یک نظام اخلاق بین المللی، ترجیحات متکی بر منافع عموم بشری و غیره، همه طرف ها را به گفت وگو برمی انگیزد.
تحول در عرصه گفت وگوی بین المللی عملاً تمایل به الگوی دوم را برمی انگیزد که براساس آن موقعیت و معنای گفت وگوی تمدن ها بسیار فراتر از الگوی لیبرالی دیده می شود. برمبنای الگوی دوم جریان گفت وگوی تمدن ها به سوی ساماندهی به یک زبان بین المللی پیش می رود که به تدریج حتی به صورت زبان هنجارآفرین در عرصه ملی نیز در می آید. این زبان نیز همانند هر زبان مشترک دیگری در عرصه جهانی منجر به استقرار الگویی از برابری و نابرابری خواهد شد. میزان و نحوه مشارکت حوزه های مختلف فرهنگی در ساماندهی به این زبان در ساختار زبان بین المللی، موقعیت کانونی یا حاشیه ای را تعیین خواهد کرد. تحول در زبان ارتباط بین المللی نشانگر کاسته شدن از نقش و جایگاه دولت ها نیز هست. به عبارتی، بازیگر فعال در عرصه گفت وگوی بین المللی به تدریج از واحد دولت به واحدهای کوچک تر انتقال می یابد و ضروری است به این معنا که تصور یک سخنگو برای وارد شدن در عرصه گفت وگو جای خود را به سخنگویان متکثر و نمایندگان عرصه های متنوع یک فرهنگ و تمدن بسپارد. گفت وگو در عرصه جهانی بر نقش محوری عنصر آموزش متکی است. به این اعتبار می توان عنصر آموزش را به مثابه یک رهیافت ملی و جهانی مورد توجه ویژه قرار داد و در همین جاست که می توان به طور خاص مقوله های «جامعه اطلاعاتی»، «دموکراسی دیجیتالی» و میزان نیرومندی آنها را مورد مطالعه قرار داد.

تحولات گفتاری نوین بر انتقال مفهوم حقیقت از امری عینی و بیرونی به امری بین اذهانی و حادث شده در فرآیند گفت وگو دلالت دارند. به بیان دیگر، شرایط گفتاری جدیدی که به وجود آمده است، حاکی از آن است که مفهوم صدق بیش از آن که مبتنی بر عینیتی بیرونی باشد (عین گرایی) و یا در حد یک ذهنیت منفصل از عین و دیگران (ذهن گرایی) تعریف شود، اکنون همچون امری بین ذهنی و گفت وگویی قلمداد می شود. به این ترتیب، اکنون همراه و همزمان با تحول در نظام بین المللی، ارتباطات و تحولات فنی، ساختار گفتار بین المللی و حتی ملی نیز از صورت ساختار تک ذهنی و متصلب پیشین خارج می شود و به سوی ساختار چندذهنی، متکثر و منعطف در حال تحول حرکت می کند و این چشم انداز با مفهوم های جامعه شبکه ای و صورت بندی های جدیدی سازگار است که در قالب «دموکراسی دیجیتالی» به وجود می آیند

منبع : روزنامه همشهری