کتابهای الکترونیکی درکتابخانه ها

چکیده:
با روند روبه گسترش فناوری اطلاعاتی،کتابخانه ها بتدریج ازحالت یکنواخت و سنتی خود خارج می شوند.بدین ترتیب،کتابخانه هااحساس می کنند که باید با جریان روبه پیشرفت فناوری اطلاعات حرکت کنند.ازطرفی،مکتوبات الکترونیکی،حوزه گسترده ای را شامل می شود.یکی ازمنابع الکترونیکی که بسیارموردتوجه قرارگرفته است،کتاب الکترونیکی می باشد.افزوده شدن کتابهای الکترونیکی به کتابخانه ها،سبب ایجاد تغییرات اساسی درمجموعه آنها می شود.این مقاله،سعی دارد که ابتدا تعریفی جامع را ازکتابهای الکترونیکی ارائه دهد و بعد به تحلیل نقش آنها درکتابخانه ها بپردازد.مساله سخت افزاری این کتابها،تغییراتی که درفناوری کتابهای الکترونیکی صورت می گیرد و انگیزه استفاده ازاین کتابها دراین مقاله مورد بحث قرارخواهد گرفت.
کلیدواژه ها:کتابهای الکترونیکی-فناوری اطلاعاتی-دستگاه کتاب الکترونیکی خوان-کتابخانه مجازی-انقلاب الکترونیکی
 
مقدمه
با استفاده روزافزون ازرایانه درکتابخانه ها،به تدریج شکل سنتی خدمات کتابخانه ها،رنگ می بازد.تغییرات روی داده،اجتناب ناپذیربه نظرمی رسند؛زیرا انقلابی که فناوریهای جدیداطلاعاتی به وجودآورده است،پیامدهای خویش را نیز به دنبال دارد.اغلب محققان ازاهمیت استفاده ازرایانه درعلوم انسانی آگاهی دارند؛اما شاید خیلی ازآنها ازتغییرات وسیعی که درچندسال اخیررخ داده است چندان بااطلاع نباشند.درواقع،فناوری به شکل وسیعی نحوه انجام پژوهش را تغییرداده است.ازمهمترین محصولات فناوریهای جدیداطلاعاتی که کتابخانه مجازی،برمبنای آن استوارمی گردد، مدارک الکترونیکی-اعم ازکتاب و مجله-می باشد.تعداد کتابها و مجلات الکترونیکی با چنان سرعتی افزایش می یابد که می توان آنرا انقلاب الکترونیکی نامید.
امروزه،مکتوبات الکترونیک،حوزه گسترده ای را شامل می شود.تحریرمطالب کتاب،مجله و روزنامه دریک نقطه ازجهان و چاپ کردن آن به صورت همزمان درچندنقطه دیگر متداول شده است.(1)
کتاب الکترونیکی چیست؟
اخیرا کتابخانه ها هنگام خرید کتاب ازکارگزان و ناشران، سیاهه ای ازکتابهای الکترونیکی را نیز دریافت می کنند که باعث تعجب کتابداران می شود.آنها ازخود می پرسند: ((کتاب الکترونیکی چیست؟ آیا شایسته توجه است؟))درواقع اولین مدل کتابهای الکترونیکی دراواخردههه 1980ظاهرشد.درآن زمان،بازارچندان آماده پذیرش آنها نبود؛ولی امروزه اصطلاح کتاب الکترونیکی بتدریج جا افتاده و طرفدارانی نیزبرای خود کسب کرده است.شاید یکی ازعلل پدید آمدن کتابهای الکترونیکی،تلاش درجهت حذف کاغذ ازفرآیند چاپ باشد تا ضمن تقلیل درهزینه ها،منافع نویسنده و ناشر افزایش یابد.
درابتدا،این کتابها برای قشرتحصیلکرده اجتماع،طراحی شدند و این اندیشه وجودداشت که مردم عادی هرگز نمی پذیرندروی یک صندلی بنشینند و برای خواندن کتاب،ساعتها به رایانه خیره شوند.درحقیقت،مطالعه کتاب به صورت مداوم روی صفحه رایانه،ازجمله کارهایی است که مردم تنها وقتی که انتخاب دیگری نداشته باشند انجام می دهند.
کتابهای الکترونیکی را به شکلهای مختلفی تعریف کرد؛مثلا کتاب الکترونیکی اصطلاحی است برای تک نگاشتهای الکترونیکی که به شکل حرفه ای ویرایش می شوند و برای محافظت ازکپی شدن،کدگذاری می گردند.کتاب الکترونیکی،وسیله ای است که خوانندگان،متنهای الکترونیکی خودرا روی آن می خوانند.نام مناسب برای این دستگاه،((کتاب الکترونیکی خوان))[1] می باشد.کتاب الکترونیکی را می توان اینگونه تعریف کرد:
ذخیره اطلاعات یک کتاب درقالب دیجیتالی به صورتی که بتوان آنرا روی صفحه رایانه مشاهده کرد.کتابهای الکترونیکی را می توان روی محملهای دیجیتالی،نظیر لوح فشرده(CD)،لوح فشرده دیجیتالی (DVD)،شبکه وب و جزآن منتشر نمود.مثلا،بسیاری ازمنابع مرجع،نظیر دایره المعارف بریتانیکا،فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفورد و ازاین قبیل،علاوه برقالب چاپی،برروی لوح فشرده و نیزشبکه جهانی وب قابل دسترسی هستند.بنابراین،چنین کتابهایی را نمی توان درجهان چاپی و کتابخانه های سنتی یافت و ازاین لحاظ، این منابع،اثری منحصربه فرد به حساب می آیند.برای مطالعه برخی ازکتابهای الکترونیکی باید همه متن کتاب را به رایانه شخصی خود انتقال داد و یا صفحه به صفحه یا فصل به فصل آنها را مطالعه کرد.(2)
باورود کتابهای الکترونیکی به کتابخانه ها و تغییر مجموعه آنها،باید کتابهای الکترونیکی درکتابخانه ها چه نقشی دارند؟
برای پاسخ دادن به این سؤال،3نقش برای کتابهای الکترونیکی درکتابخانه ها درنظرگرفته شده و درباره آنها بحث خواهدشد.هرنقشی،وظیفه منحصربه فردی دارد.هروظیفه،تعیین می کند که کتابداران چگونه باید کتابهای الکترونیکی را انتخاب،خریداری،سازماندهی و توزیع نمایند.
    1. نقش اول،فناوری کتابهای الکترونیکی جاری را به مراجعه کنندگان معرفی می کند.کاری که هم اینک،بخش گردش و امانت اکثرکتابخانه ها،برای خوانندگان انجام می دهند.بحث پیرامون این نقش،توصیف می کند که چگونه کتابداران به صورت جاری،کتابهای الکترونیکی را اداره می کنند و نیز مشکلاتی را که کتابداران با فناوری کتاب الکترونیکی جاری روبرو هستند بررسی می کند.
سخت افزار
کتابخانه ها،کتابهای الکترونیکی دستی را برای امانت دادن به مراجعان خریداری می کنند.کتابداران،غالباRCA REB1100s, Rocket e-books را خریداری می کنند.
گردآوری متن
کتابداران،نسخه هایی ازکتابهای الکترونیکی را برمی گزینند که درنوع کاغذی،بهترین و پرفروش ترین کتابها و به منظورجلب توجه مراجعین برای آشنایی با فناوری نوین هستند.پس ازانتخاب عناوین،آنها روی دستگاه کتاب الکترونیکی خوان،توسط کارکنان آموزش دیده جهت انجام این وظیفه خاص،بارگذاری[2] و فراخوانده می شوند.معمولا این عناوین ازوب سایتهای فراهم کنندگان بهترین و پرفروش ترین کتابهای کاغذی موجود روی کتابهای الکترونیکی، خریداری می شوند؛همانندPowells.com , barnesandnoble.com .
تصورمی شود که برخی کتابخانه ها،اقسام مختلف مشابه دستگاه الکترونیکی خوان را ترکیب می کنند.کتابداران بسیاری،هردستگاه کتاب الکترونیکی خوان را برای یک طبقه خاص اختصاص می دهند.بدین ترتیب،کتابخانه ها، درون این دستگاههای کتاب الکترونیکی خوان اسرارآمیز،ادبیات رومی،غیرداستانی،موضوعات مربوط به کودکان و نیز بزرگسالان را دراختیاردارند.
علامت گذاری
چون فناوری درحال ترقی است؛ تمرکزبرعلامت گذاری روی دستگاه کتاب الکترونیکی خوان می باشد.حتی اغلب اوقات، فهرست نویسی به خواننده ها توجه دارد تا عناوین کتابهای الکترونیکی. بررسی بخش فهرست نویسی 25کتابخانه جهان نشان داد که فقط 17کتابخانه،سخت افزار کتابهای الکترونیکی را فهرست می کنند.زمانی که کتاب الکترونیکی خوان،فهرست می شود عناوین و پدیدآورندگان درفیلدهای700-500یا740 مارک[3] ،سیاهه می شوند.با توجه به اینکه عناوینی به کتاب الکترونیکی خوان،افزوده و عناوینی حذف می شوند،به روزنگهداری فهرست نویسی ازمشکلات سیاهه کردن عناوین درکتاب الکترونیکی است.
مشکل دیگر،عدم توانایی درضمیمه کردن سرعنوانهای موضوعی به عناوین خاص دردستگاههاست.فهرست نویسی اکثر کتابهای الکترونیکی خوانها،درحکم یک سرعنوان موضوعی،فقط حاوی کتابهای الکترونیکی هستند.با این وجود،جادادن عناوین طبقه مشابه دریک دستگاه خواننده برای افزودن سرعنوانهای موضوعی عمومی امکانات لازم را فراهم خواهد آورد.
گردش و امانت
به دلیل آنکه،کتاب الکترونیکی خوانها گران و پرهزینه می باشند؛لازم است که  کتابخانه ها یک توافق نامه قابل استفاده و معتبر را امضا کنند که چگونگی استفاده ازسخت افزارکتاب الکترونیکی را تعریف نماید و متعهد پرداخت هزینه های جایگزین باشد.چون کتاب الکترونیکی خوانها، بخشهای متعددی دارند(خواننده،سبک،پوشش،صفحه نمایش،یک دستگاه آداپتور و یک جعبه زیپ دار)، کتابخانه های بسیاری،قالبهای اضافی را که همه این بخشها را دربرداشته باشد خریداری می کنند.نمونه این کاردرکتابخانه عمومی ریچموند [4] دربریتیش کلمبیا[5]صورت می گیرد.
کارکنان بخش گردش و امانت این کتابخانه و نیز کتابخانه عمومی پرینستون درنیوجرسی، به آموزش مراجعان درچگونگی استفاده ازکتابهای الکترونیکی می پردازند.
    2.  نقش دوم،عناوین کتابهای الکترونیکی را برای مراجعانی که متقاضی این کتابها به صورت ویدئویی و صوتی هستند، فراهم می کند.این نقش،برعناوین،به خصوص عناوین کتابهای الکترونیکی تکیه دارد.این نقش،تغییرات مورد نیاز رابرای یکپارچه سازی عناوین کتابهای الکترونیکی درکتابخانه هایی که عملکرد و سازماندهی آنها سنتی است توضیح می دهد.
 
سخت افزار
ممکن است کتابخانه ها کتاب الکترونیکی خوانها را به منظور امانت دادن به مراجعان یا کارگذاشتن عناوین کتابهای کتابخانه روی کتاب الکترونیکی خوانهای شخصی مراجعان،خریداری کنند.با این وجود،فناوری کتابهای الکترونیکی جاری، مشکلاتی چندرا سبب می گردد.یک مشکل، انواع متعدد کتاب الکترونیکی خوان است که مراجعان ممکن است، آنها را ازدست بدهند.سوزان گیبونس[6]،درزمینه ارزیابی کتابهای الکترونیکی اظهار می دارد که یک نوع کتاب الکترونیکی خوانها برای کتابخانه ها بهتر است.؛چون مراجعان به ندرت دریک لحظه بیش ازده عنوان را بررسی می کنند، کتابخانه ها نیز نیازی به کتاب الکترونیکی خوانهای گران با حافظه ای که قادر به ذخیره سازی صدها و حتی هزاران عنوان کتاب را باشد،ندارند.
 
 گردآوری متن
کتابداران با مطالعه نقد و بررسیها راجع به کتابها آنهارا انتخاب می کنند.درحال حاضر،Library Journal،برخی کتابهای الکترونیکی را مورد نقد و بررسی قرار می دهد.سیاه کتاب[7]، منبع عمومی دیگری به منظور نقد کتاب برای کتابداران می باشد ولی کتابهای الکترونیکی را نقد نمی کند.ناشران کتابهای الکترونیکی امیدوارند که کتابخانه ها ازطریق مطالعه این مجلات و دیگر منابع نقد و بررسی،نسبت به اشتراک عناوین آنها اقدام نمایند.
درزمینه نقش دوم،کتابداران،عناوین کتابهای الکترونیکی را که مراجعان آنهارا مطالعه خواهند کرد انتخاب می کنند؛همچنانکه درنقش اول،کتابداران نسخه های الکترونیکی کتابهای کاغذی عمومی را انتخاب می کنند.چنانچه مراجعان ترجیح دهند که پرفروشترین کتابها را درقالب کاغذی مطالعه نمایند،کتابداران می توانند عناوین کتابهای الکترونیکی را فقط برای دردسترس بودن خریداری نمایند.بیش ازهزارعنوان کتاب الکترونیکی درزمینه های مختلف توسط وب سایت www.Powlls.com  به فروش می رسد.
کتابخانه ها باید نویسندگان کتابهای الکترونیکی مناسب را به مراجعه کنندگانشان معرفی کنند.همچون نقش اول، پس ازاینکه عناوین برگزیده شدند، توسط کارمندان زبده و آموزش دیده بارگذاری میشوند.برخی ناشران و فروشندگان کتابهای الکترونیکی، موانعی را برای خرید کتابداران ایجاد میکنند.یک مانع اصلی این است که آنها برای پرداختها، فقط کارتهای اعتباری را میپذیرند.فروشندگان اصلی Amazom.com,Powells.com,Barnesandboble.com هستند  و سفارشهای کتابخانه ها را مورد حمایت قرارمیدهند.
علامتگذاری
تورق، عمومی ترین طریق برای مراجعه کنندگان جهت یافتن مواد خواندنی درکتابخانه های عمومی میباشد.یک مشکل اصلی درارتباط با کتاب الکترونیکی، نامرئی بودن آنها برای این تورق گران است.ناشران کتابهای الکترونیکی میتوانستند با نشانه هایی قابل چاپ، یک پوشش هنری و یک صفحه سفید توصیفی را برای چاپ برروی برگه های 5/8 در11 اینج به منظور جادادن دربندها و درصورت امکان، نرم افزار تولید قفسه های کتاب مجازی برروی رایانه ها را قراردهند.
مادامیکه فهرست نویسی درنقش اول،برروی دستگاههای کتاب الکترونیکی خوان تمرکزمیکند، نقش دوم، عناوین کتابهای الکترونیکی را فهرست میکند.فهرست نویسی عناوین، توصیف بهتری را ازعناوینی که شامل سرعنوانهای خاص مکمل برای عناوین خاص است، فراهم میکند.
 
گردش و امانت
تمرکزنقش دوم برروی عناوین به این معنی است که مراجعان فقط عناوینی ازکتابهای الکترونیکی را انتخاب میکنند که دردستگاه کتاب الکترونیکی خوان، آنهارا بررسی و انتخاب کنند و بخواهند.فراهم کردن این انتخاب، همگام با فناوری جاری کتابهای الکترونیکی دشوارمیشود؛ زیرا عناوین کتابهای الکترونیکی به دستگاههای کتاب الکترونیکی خوان مخصوص، پیوندمیخورند.
مطلوبترین راه حل برای کتابخانه ها، امکان پیاده شدن[8] هرعنوان کتاب الکترونیکی کتابخانه برروی سخت افزار شخصی مراجعان است. این خدمت،هنوز برای دستگاههای خواننده دستی فراهم نشده است. حال آنکه انتقال متون الکترونیکی کتابخانه برروی هارد دیسک دستگاه کاربران، ممکن است.دوکتابدار، امکانی را فراهم کردند که به مراجعان اجازه میداد به انتخاب عناوین پیاده شده برروی حافظه کتاب الکترونیکی بپردازند.دیبورا ویسان[9] کتابدار کتابخانه عمومی پچوگ مدفورد[10] درنیویورک،عناوین مناسبی را برای هریک ازدستگاههای کتاب الکترونیکی کتابخانه اش خریداری میکند.سوزان گیبونس درپروژه ارزیابی کتاب الکترونیکی، ارتباط همه عناوین کتابهای الکترونیکی را به کلیه دستگاههای خواننده کتاب الکترونیکی کتابخانه، منظور خود قرارمیدهد. وی ازطریق سایت Audio.com همه کتابهای شنیداری دیجیتالی را درقالب MP3 برای کتابخانه درپروژه خود خریداری کرد.
نقش سوم
این نقش از خصایص منحصر به فرد کتابهای الکترونیکی برای بهبود خدمات کتابخانه ای سود میبرد.پیشبرد خدمات کتابخانه ای با کتابهای الکترونیکی به تغییراتی درفناوری کتاب الکترونیکی و سازماندهی کتابخانه نیازمند است.
سخت افزار
کتابخانه ها به صورت آرمانی، قادرخواهند بود که  عناوین کتابهای الکترونیکی خود را دردستگاههای خواننده کتاب الکترونیکی مراجعان خود، پیاده کنند و به این  ترتیب، آنها نیاز به خرید یا نگهداری سخت افزار را نمیپذیرند.پیاده سازی متن ازکتابهای الکترونیکی  ازپایگاههای اطلاع رسانی در وب، درعرض چند دقیقه میتواند صورت بگیرد. بخش گردش و امانت کتابخانه عمومی کالامازو[11]، درقراردادی با Audio.com  برای دیجیتالی کردن کتابهای شنیداری درقالب MP3 بین اول مارس 2001 تا 28 فوریه 6000 دلار پرداخت.80درصد از عناوین خریداری شده مورد نیازمراجعان است.کارکنان این کتابخانه، میتوانند عناوین مورد درخواست مراجعان را درزمانی که این عناوین درخواست شده درلیست شماره جاریNew York Times Best Seller آمده باشد، خریداری کنند.پیاده کردن دیجیتال، عناوین خاص را زمانی که کلیه نسخه های سایرکتابخانه ها موجود نباشند، فورا دردسترس قرارمیدهد. کارکنان بخش سمعی و بصری، عناوین را خریداری میکنند، آنرا به صورت MP3 تبدیل میکنند و به مراجعه کننده ارائه میدهند.
علامتگذاری
نقش سوم، نیازمند پشتیبانی تورق و فهرست نویسی مشروح درنقش دوم است.افزون براین، چون خرید فوری کتابهای الکترونیکی مطابق درخواست مراجعان میباشد، فهرست کتابخانه ها عناوین کتابهای موجود درپایگاههای وب فروشندگان که جهت پیاده سازی فوری دراختیارهستند، را سیاهه میکنند.به این ترتیب، حتی فهرست یک کتابخانه کوچک قادراست دهها یا صدها هزار عنوان کتاب الکترونیکی را سیاهه کند.
گردش و امانت
همانگونه که ذکرشد، فرم آرمانی برای کتابخانه ها، قابلیت بارگذاری عناوین کتابهای الکترونیکی کتابخانه برروی سخت افزار دستی مراجعان است.نرم افزاری، جریان کار را بررسی میکند.زمانی که تاریخ بازگرداندن رسید، عناوین به صورت خودکار ازروی وسایل مراجعان پاک میشوند. این حذف شدن هنگام بازگرداندن مورد، سررسیدن موعد و دسته بندی مجدد و … صورت میگیرد. افزون براین، عناوین مهم موجود میباشند و نظامهای گردش و امانت کتابخانه ای به صورت خودکار، ازطریق پست الکترونیکی به مراجعان خود اعلام میدارند که سیاهه عناوینی را که اکنون دریافت میکنند، نگهداری می نمایند.
تحلیل این سه نقش
نقش اول برسخت افزار کتاب الکترونیکی متمرکزاست که یک وظیفه تحسین برانگیز جهت معرفی فناوری کتابهای الکترونیکی جاری به مراجعان انجام میدهد.متاسفانه، مدیریت و کنترل فناوریهای کتابهای الکترونیکی برای کتابداران دشوار است. پیوستن عناوین کتابهای الکترونیکی به دستگاههای خواننده کتابهای الکترونیکی خاص، بزرگترین مشکل است.
نقش دوم برعناوینی ازکتابهای الکترونیکی تمرکزدارد که فناوری کتاب الکترونیکی را با کارکتابخانه سنتی ادغام میسازد.اجرای کامل نقش دوم، نیازمند تغییراتی درفناوری کتاب الکترونیکی توسط ناشران کتاب الکترونیکی است.تغییراتی که ممکن است انجام دادنشان برای ناشران مفید نباشد.هیچ یک ازنقشهای اول و دوم، برای مراجعان یا کتابداران به منظور استفاده ازکتابهای الکترونیکی، انگیزه ای به وجود نمی آورند.ولی نقش سوم این انگیزه را درآنها ایجاد میکند؛ زیرا این نقش، توانایی کتابخانه ها را درجهت فراهم آوری کتاب برای مراجعه کنندگان، بهبود میبخشد.بنابراین بهترآن است که توزیع کنندگان کتابهای الکترونیکی را تشویق کرد تا همکاری میان کتابخانه عمومی کالامازو و Audio.com را الگوی تجاری خود قراردهند.(3)

پانوشتها:

[1] E-Book Reader
[2] Download
[3] Machine Readable Cataloging
[4] Richmond
[5] British Columbia
[6] Susan Gibbons
[7] BookList
[8] Download
[9] Deborah Wiesehan
[10] Patchogue Medford
[11] Kalamazoo