دنیای مجازی

متادیتا در محیط آموزش الکترونیکی(۱)

چکیده
امروزه مدیریت دانش در سیستمهای اطلاع رسانی کامپیوتری بصورت قابل ملاحظه ای مورد توجه قرار گرفته است. سازماندهی و مدیریت دانش و بدنبال آن مدیریت اطلاعات یک نقش اساسی و موفق را در انتقال دانش فردی به دانش سازمانی ایفا می کنند. همچنین مدیریت اطلاعات و منابع آموزشی در محیط آموزش (یادگیری) الکترونیکی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از آنجایی که سیستمهای یادگیری الکترونیکی مقدار زیادی از اطلاعات را نگهداری می کنند، ایجاد اینچنین محیطهایی بایستی به گونه ای انجام شود که که کاربران بتوانند از اطلاعات موجود استفاده مفید و مؤثری داشته باشند.
یکی از پارامتر های موفق در مدیریت محتوای آموزشی در محیط الکترونیکی استفاده از متا دیتا می باشد. در واقع در نگارش چنین محیطهایی متا دیتا نقش موفقی را به خود اختصاص داده است. مقاله حاضر مروری بوده و هدف از ارائه آن دادن تعریفی از آموزش الکترونیکی، بیان تاریخچه مختصری از آموزش الکترونیکی در جهان وایران، تبیین مفهوم متادیتا (فراداده یا ابرداده)، بیان چگونگی استفاده از متادیتا در محیط آموزش الکترونیکی و ارائه نکاتی در خصوص طراحی متادیتا در یک سیستم آموزشی الکترونیکی، می باشد. همچنین به معرفی استاندارد Dublin Core در ایجاد متادیتا می پردازد.
کلید واژه ها:
متادیتا- فراداده-ابرداده- آموزش الکترونیکی-یادگیری الکترونیکی- مدیریت دانش- مدیریت اطلاعات- منابع اطلاع رسانی

مقدمه
پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات باعث تغییرات بسیاری در زمینه آموزش ویادگیری در سطح مراکز آموزشی دنیا گردیده است و با ظهور تکنولوژیهای نوین و ایجاد مراکز آموزشی مجازی، آموزش و یادگیری الکترونیکی جای خود را در این مراکز باز کرده است. چرا که عواملی چون کاهش هزینه آموزش، سهولت حضور در کلاس های آن لاین، تنوع دروس، زمان انتخاب دروس، کاهش هزینه رفت وآمد، وانعطاف پذیری زیاد آموزش الکترونیکی در گسترش این تکنولوژی موثر بوده اند . از طرفی استقبال دانشجویان از این شیوه نوین آموزشی در گسترش آن بی تأثیر نبوده است چرا که یادگیری الکترونیکی با توانش بالا برای آموزش کارآمد و موثر قادر است که دانش مورد نیاز را در هر محل و در سریعترین زمان ارائه نماید.
آموزش الکترونیکی در ایران صنعتی نوپا در زمینه تکنولوژی آموزشی وآموزش از راه دور است، اما لازم است تا مراکز و مؤسسات آموزشی ایران به ویژه دانشگاه ها با استفاده ازالگویی مناسب با ساختار آموزشی وفرهنگی کشور، در زمینه طرح محیطهای آموزشی مجازی بر اساس استانداردهای بین المللی همت گمارند. یکی از تکنیکهای مورد استفاده در آموزش مجازی در محیط آنلاین یا اینترنت استفاده از متادیتا یا فراداده می باشد که ایجاد متادیتا های مناسب بر اساس استانداردهای بین المللی ازاهمیت ویژه ای (خصوصا جهت پیوند به مراکز آموزشی دنیا) برخوردار است.

آموزش الکترونیکی
آموزش الکترونیکی استفاده از ابزارهای تکنولوژیکی مختلف مبتنی بر وب یا توزیع شده برای مقاصد آموزشی است. نامهای دیگری مانند آموزش از راه دور (Distance Learning)، آموزش برروی خط (Online Learning)، سیستم مدیریت آموزشی، سیستم مدیریت دروس و غیره هر یک به تنهایی جنبه های مختلفی از آموزش الکترونیکی را شامل می شوند.1

تاریخچه آموزش الکترونیکی در جهان
آموزش غیرحضوری، باآموزش مکاتبه ای در دهه اول سال 1700 میلادی آغاز شده است. هنوز هم در نقاط مختلف دنیا از جمله در ایران از این شیوه آموزشی برای تحصیل و یادگیری، استفاده می شود.2 آموزش مکاتبه ای که با نامه نگاری توسط مدرسه یا مؤسسه های واجد شریط اداره می شد و بین دانشجویان و استادان از طریق نامه نگاری ارتباط برقرار می گردید، مورد توجه دانشجویان و دانش آموزان بود. همزمان با ایالت متحده آمریکا که در زمینه آموزش از راه دور فعالیت داشت، کشورهای اروپایی دوره های آموزشی را قبل از سال 1840 به صورت جزوه های خلاصه شده آغاز کرده بودند. اولین دوره آموزشی از راه دور دانشگاهی که در سال 1892 تأسیس شد، متکی بر اداره پست اداره می شد. روشهای بهره گیری از آموزش غیرحضوری مبتنی بر فناوری به اوایل دهه 1900 میلادی باز می گردد. در اواسط قرن بیستم برنامه های آموزشی متنوعی نیز وجود داشت و مجوزاولین رادیوی آموزشی دانشگاهی در سال 1921 صادر شد، که اولین پایه شکل گیری آموزش الکترونیکی محسوب می گردد. در سال 1960با تکامل و پیشرفت رسانه ها، تکنولوژی آموزش از راه دور نیز دچار تغییرشد و به جای تکیه بر سیستم پستی ، دانشگاه ها با استفاده ترکیبی از ابزار چند رسانه ای مالتی مدیا، جهت پشتیبانی آموزشی از دانشجویان ثبت نام می نمودند به نحوی که علاوه بر انگلستان و آمریکا در سایر کشور های اروپایی و آسیایی مؤسسات آموزش الکترونیکی توسعه یافت. امروزه آموزش (یادگیری) الکترونیکی مبتنی بر استفاده ازتکنولوژیهای جدید، ابزاری است برای انتقال دانش روز که می تواند انواع تخصص و مهارت در رشته های متفاوت را در اختیار دانش پژوهان قرار دهد. ‌در واقع" آموزش‌ الکترونیکی‌ ثابت‌ کرده‌ است‌ که‌ 20 تا 25 درصد یادگیری‌ را نسبت‌ به‌ کلاسهای‌ درس‌ سنتی‌ افزایش‌ می‌دهد".3

تاریخچه آموزش الکترونیکی در ایران
تاریخچه آموزش الکترونیکی در ایران به زمان بهره گیری از ابزارهای کمک آموزشی سمعی - بصری شامل نمایش اسلاید و فیلم های آموزشی در کلاس درس باز می گردد. پس از آن تلویزیون به عنوان یک رسانه آموزشی مورد توجه قرار گرفته است و تلویزیون آموزشی ملی ایران رسماً به امر آموزش همگانی از طریق این رسانه در سراسر کشور پرداخت.
آموزش از راه دور در کشورمان به جز تجربه کوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پیام نور مبتنی بر استفاده از شیوه ارتباط از راه دور، دارای سابقه طولانی ای نیست. در پایان دهه هفتاد آموزش مجازی در دستور کار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه های تحت این عنوان آغاز شد. در سال 1380 سایت آموزش مجازی دانشگاه تهران با ارائه نه درس برای دانشجویان روزانه دانشگاه راه اندازی شد و از نیم سال اول تحصیلی همان سال، آن بهره برداری شد. در همان سال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از تأسیس دانشگاه اینترنتی خبر داد که تحت نظر آن وزارت، ولی به صورت مؤسسه غیر انتفاعی نوع اول در سراسر کشور خدمات آموزشی ارائه خواهد داد به دنبال آن تعدادی از دانشگاه ها اعلام کردند که راه اندازی آموزش الکترونیکی را جزو برنامه های خود قرار داده اند و در حال حاضر تعدادی از آنها دروسی را به صورت تک درس برای دانشجویان حضوری خود ارائه کرده اند. اندکی بعد از اقدام دانشگاه ها در استفاده از روش آموزش الکترونیکی ، آموزش وپرورش که بزرگترین بخش آموزشی کشور است، فعالیت هایی را در این زمینه شروع کرد و در حال حاضر تعدادی مؤسسه خصوصی نیز از روش آموزش الکترونیکی بهره مند هستند.4

متادیتا یا فراداده یا ابرداده
اصطلاح "متا" از یک کلمه یونانی گرفته شده است و بیانگر چیزهایی است که بیش از ماهیت خودشان هستند. متا دیتا یا فراداده ابزاری است که منبع اطلاعاتی را توصیف می کندو در واقع متادیتا داده ی ساخت یافته ای است که به تشریح جزئیات منبع داده می پردازد وقادر است تا مقادیر زیادی از این جزئیات متشابه را به صورت کاتالوگ های مجزا ذخیره و در صورت لزوم تسهیم نماید. کاربرد اصطلاح "متادیتا " به حدود بیست سال پیش باز می گردد تا جایی که امروزه جز تفکیک ناپذیری از دنیای وب گردیده است. البته کاربرد مفاهیم اساسی متادیتا در ارتباط با مجموعه های اطلاعاتی سازمان یافته به مدتهای طولانی قبل از خلق اصطلاح آن باز می گردد. اولین گامها جهت توسعه متادیتا در خصوص فرا داده های کتابخانه ای برداشته شده است. این فراداده های کتابخانه ای شامل ایند کسها، چکیده ها، و فهرست رکورد های ایجاد شده بر اساس قوانین فهرستنویسی و استانداردهایی نظیر انگلو امریکن می باشند. مفاهیمی در خصوص تبیین مفهوم متادیتا به شرح ذیل توسط "گیلند و سواتلند" مطرح گردیده است.5
- متادیتا تنها منحصر به شکل دیجیتالی نمی باشد،
- متا دیتا غالبا به توصیف یک شی اطلاعاتی می پردازد،
- متادیتا می تواند در بر گیرنده یک سری از منابع مختلف باشد،
- در طول توسعه یک شی اطلاعاتی متادیتاهای مربوط به آن نیز توسعه پیدا می کنند،
- متادیتای یک شی اطلاعاتی در یک زمان واحد می تواند متادیتای شی اطلاعاتی دیگری قرار گیرد.
استفاده از متادیتا در محیط آموزش الکترونیکی
به دلیل کم حجم بودن متادیتاها در مقایسه با داده هایی که متادیتا به شرح آن می پردازد، قابلیت تهیه آن بسیار راحتتر است. با ساختن متادیتا و تسهیم آن با دیگر کاربران، اطلاعات مربوط به ماهیت داده ها به سهولت برای جویندگان آن دسترس پذیر می شود. در محیط آموزش الکترونیکی می توان در قسمت منابع آموزشی استفاده موثری از متادیتا ها بعمل آورد. در واقع با استفاده از متادیتاست که دانشگاههای مجازی ایران میتوانند منابع آموزشی خود را که به زبان فارسی زیر مجموعه متادیتاها قرار گرفته است به اشتراک گزارندو معضل کمبود منابع کمک آموزشی و منابع درسی به زبان فارسی را با به اشتراک گذاشتن تا حدودی حل نمایند. متادیتاها کشف داده ها را آسان تر کرده و تکرار و تکثیر و نسخه برداری از داده ها را ساده تر می کند. متا دیتاها به انواع مختلفی تقسیم میشوند همانند متادیتا های کتابخانه ای، جغرافیایی، آموزشی و غیره. متادیتای آموزشی می تواند دارای یک مولفه آموزشی از قبیل مجموعه ای از قوانین یک سیستم آموزشی که توسط داده تحت پوشش قرار می گیرد،را شامل شود. متادیتا قادر به توضیح داده های آموزشی، یک شبکه آموزشی مجازی و یا فهرست داده های فعال اینترنتی است. همچنین قادر است تا هر گونه داده غیرالکترونیکی مانند نقشه های کاغذی و یا داده های الکترونیکی خارج از خط (offline)از قبیل داده های ذخیره شده بر روی CD و سایر ابزارهای ذخیره را توصیف کند. وجود استانداردهای متنوع برای متادیتا تصویر کردن داده های مربوطه را در اتاقهای تبادل این داده در شبکه ممکن و همچنین فهرست سازی از این داده ها را مقدور می سازد.
از مهمترین اهداف آموزش الکترونیکی به اشتراک گذاشتن داده ها و استفاده مجدد از محتوای آموزشی می باشد. در این میان سیستم مدیریت محتوای آموزشی LCMS (Learning Content Management System) در سیستم یادگیری الکترونیکی یکی از مهمترین قسمتهای آن میباشد. در سیستم فوق و همچنین درسیستم آزمون و ارزیابی( (Assessment، نگهداری و ارائه محتویات دروس (ابرمتن،ابر داده، وچند رسانه ای ها) بایستی متناسب با سیستم آموزشی و بر اساس استانداردهای بین المللی باشد. درابزار تولید محتوا (Authoring Tool) نیز استفاده از این استانداردهای رایج بین المللی ضروری مینماید.6 در یادگیری الکترونیکی وجود متادیتا جهت ایجاد پیوندهای لازم در کتابخانه های الکترونیکی و برقراری امکان استفاده از انواع پایگاه داده های متداول و امکان ایجاد مخزن نگهداری و اشتراک محتوا (Content Repository) از ضروریات است.